Spośród wszystkich ryb słodkowodnych golec, zwany też palią arktyczną, jest gatunkiem sięgającym najdalej na północ. Tam, gdzie nie ma już innych ryb, bo nie wytrzymują polarnych warunków, golce mają się dobrze i tworzą rozmaite formy ekologiczne.
Zasięg geograficzny golców jest bardzo szeroki. Zasiedlają wody przybrzeżne lądów leżących wokół bieguna północnego. Występują w wodach Islandii, Norwegii, Finlandii, Spitsbergenu, półwyspu Kolskiego, Nowej Ziemi, Syberii, Alaski, północnych wybrzeży Kanady, Grenlandii. Reliktem ostatniej epoki lodowcowej są golce spotykane w niektórych jeziorach na północy Wysp Brytyjskich i w zachodnich Alpach oraz jeziorze Onega i Ładoga. W Alpach żyją w jeziorach do wysokości 1700 m n.p.m., czyli najwyżej ze wszystkich ryb europejskich.
Golce należą do rodziny łososiowatych. Ich nazwa mogłaby wskazywać na to, że nie mają łusek. To jednak tylko pozór wynikający z tego, że ich łuski są bardzo drobne. Najbliższymi ich krewniakami są pstrągi źródlane. Są też nieco do nich podobne. Golce, tak jak pstrągi, mają sporą głowę z dużymi szczękami sięgającymi aż za oczy. Na ich ciele często występuje marmurkowy wzór złożony z ciemnych i jasnych plamek. Charakterystyczne jest także to, że przednia krawędź płetw brzusznych, odbytowej i dolny brzeg ogonowej są wyraźnie biało obrzeżone – określa się to jako porcelanki. Samce w okresie tarła przybierają przepiękną szatę godową. Ich grzbiet jest wtedy prawie czarny, a brzuch pomarańczowy lub nawet czerwony.
Golce, jak żadne inne ryby, potrafią się przystosować do różnych środowisk. Biolodzy nazywają to plastycznością ekologiczną. Jest ona ogromna. Wystarczy podać, że dojrzałość płciową niektóre formy golca osiągają przy wadze 18 g, inne zaś dopiero wtedy, gdy dorosną do kilku kilogramów.
Formą najbardziej typową jest golec wędrowny. Prowadzi on tryb życia podobny do innych wędrownych ryb łososiowatych. W morzach golce wędrowne mają ubarwienie srebrzyste, żerują intensywnie zjadając ryby albo inne zwierzęta żyjące w strefie otwartej wody lub na dnie. Nie odpływają daleko od wybrzeża. Gdy po kilku latach pobytu w morzu osiągną dojrzałość płciową, latem lub jesienią wstępują do rzek na tarło. W rzekach samice kopią w żwirze gniazda, do których składają ikrę. Samce, przybrawszy godowe ubarwienie, są bardzo agresywne. Gdy w pobliżu samic pojawią się inni konkurenci, zostają gwałtownie odpędzeni. Po tarle dorosłe ryby nie giną, a narybek pozostaje w rzekach od dwóch do czterech lat.
Trochę inaczej wygląda życie wędrownych golców na Spitsbergenie i innych obszarach leżących najdalej na północ. Powodem jest krótkie polarne lato. Tutaj golce przebywają w morzu bardzo krótko, od 30 do 50 dni, w okresie od czerwca do połowy sierpnia lub początku września. Wtedy bardzo intensywnie żerują. Po powrocie do wód słodkich dorosłe ryby odbywają tarło i zostają tu przez całą zimę. Do morza spłyną dopiero następnego lata, gdy znów będzie ono wolne od lodu.
Oprócz formy wędrownej są również golce stale pozostające w rzekach, podobnie jak nasz pstrąg potokowy. Niektóre odbywają krótkie wędrówki tarłowe w obrębie wód słodkich, dlatego nazywane są półwędrownymi. Bardzo ciekawe są też rezydentalne golce żyjące w jeziorach oligotroficznych, a nawet ultraoligotroficznych, czyli skrajnie ubogich w pokarm, które odmarzają jedynie na kilka miesięcy w roku. Golce muszą tu bardzo oszczędnie gospodarować uzyskaną z pokarmu energią i również pod tym względem są mistrzami przeżycia. Powszechny jest tu kanibalizm. W takich jeziorach najbardziej ujawnia się ich ogromna zdolność przystosowawcza. Mogą wytwarzać w nich kilka znacznie się różniących form, zwłaszcza gdy są same, bo w tych warunkach inne gatunki ryb przeżyć nie są w stanie.
Dobrym przykładem jest tu jezioro Thingvalla na Islandii. Żyją w nim aż cztery formy golca, które zajmują różne siedliska, inaczej wyglądają i zjadają różny pokarm. Są tam więc golce duże (do 33 cm) i małe (do 8 cm), żerujące przy dnie w strefie przybrzeżnej. Mają półdolny otwór gębowy i stosunkowo ciemne ubarwienie. Jest też forma drapieżna (do 35 cm). Te golce mają duży końcowy otwór gębowy, przebywają w różnych strefach jeziora, wszędzie tam, gdzie mogą polować na inne ryby. Czwarta forma, planktonożerna (do 19 cm), występuje w strefie otwartej wody (pelagialu). Ma spore oczy i srebrzyste ubarwienie, przypomina więc nieco sielawę.
Różnice między tymi formami mają podłoże genetyczne, gdyż utrzymują się także u ryb wychowanych w warunkach sztucznych. Te golce są więc przykładem początkowej fazy tworzenia się nowych gatunków. Mamy tu zatem do czynienia z ewolucją przyłapaną na gorącym uczynku i z tego właśnie powodu golce wzbudziły ostatnio tak duże zainteresowanie wśród badaczy. Dotąd lepiej zbadano tylko golce z południowego obszaru ich występowania.
Na Spitsbergenie również występuje kilka ich form, co stwierdziłem w rzekach Revelva i Lisbetelva, jeziorach Revvatnet i Svartvatnet. One też różnią się kształtem i ubarwieniem. Te, które stale żyją w jeziorze i rzece, są ładniej ubarwione, mają pomarańczowe brzuchy i są wyraźnie mniejsze. Natomiast te, które przypływają na tarło z morza, są większe i srebrzyste. Czy te różnice mają podłoże genetyczne, dopiero się okaże.
Prof. dr hab. Andrzej Witkowski
