Oprócz leszcza w naszych wodach żyją dwaj jego bliscy krewniacy: rozpiór i klepiec (sapa). Oba te gatunki spotyka się znacznie rzadziej, ale złowić je można. Zwłaszcza rozpióra, który w dorzeczu Odry jest spotykany coraz częściej.
W latach pięćdziesiątych w naszym kraju rozpiór był bardzo rzadki. Chciano go nawet objąć ochroną gatunkową. Na szczęście począwszy od lat sześćdziesiątych zaczął masowo występować w Zalewie Szczecińskim, dolnej Odrze i w jeziorze Dąbie, a w latach 80. stał się pospolity również w środkowym biegu Odry, łowiono go nawet powyżej Wrocławia.
Odróżnienie rozpióra od leszcza, pomimo dużego podobieństwa, nikomu nie powinno sprawić trudności. Najważniejszą cechą, na którą trzeba zwrócić uwagę, jest otwór gębowy. Znajduje się on na końcu pyska, a jego przecięcie jest wyraźnie skierowane ku górze, natomiast otwór gębowy leszcza ma położenie półdolne. Koniec pyska jest u rozpióra zaostrzony, u leszcza zaokrąglony. Rozpiór ma ciało bardziej wydłużone (mniej wypukły grzbiet) i mocniej spłaszczone z boków, szczególnie w dolnej części. Ma też dłuższą płetwę odbytową. Jest na niej 35 – 40 promieni miękkich, u leszcza jedynie 22 – 30. Łuski rozpióra są nieco mniejsze, na linii nabocznej mieści się ich 63 – 77 (u leszcza 49 – 59). Rozpiór ma oczy wyraźnie większe od leszcza.
Rozpiór występuje tylko na obszarze Europy ograniczonym rzekami wpadającymi do pięciu mórz: Północnego, Bałtyckiego, Azowskiego, Czarnego i Kaspijskiego. Zachodnią granicę stanowią dorzecza Renu i Dunaju, wschodnią rzeka Ural. Na północy dochodzi do południowej Szwecji i Finlandii. Nie wszędzie jest tak samo liczny. Częściej spotykany jest w płd.-wsch. Europie, niż w zlewisku Mórz Bał-tyckiego i Północnego.
Ubarwienie ciała rozpióra jest typowe dla ryb strefy otwartej wody – przeważa barwa srebrzysta. Grzbiet jest ciemny, brunatnoszary z niebieskim lub zielonkawym odcieniem. Boki są srebrzyste, brzuch srebrzysto-biały, w okolicy głowy może być żółtawy, a nawet czerwonawy. Płetwy grzbietowa, odbytowa i ogonowa są szare, z ciemnym obrzeżem, płetwy piersiowe i brzuszne żółtawe i też mają ciemne końce. Ponieważ w ubarwieniu rozpióra jest wiele barwy niebieskawej, zwany jest również sińcem.
Rozpiór zamieszkuje dolny bieg większych rzek. Jest gatunkiem charakterystycznym dla krainy leszcza. Odżywia się głównie zooplanktonem, a ten może się rozwinąć tylko tam, gdzie woda płynie wolno. Dlatego rozpióra nie ma w górnych biegach rzek (nie znajduje tam pokarmu), natomiast licznie występuje w ujściach rzek do morza (kraina stynki), w słabo zasolonych zalewach morskich i zatokach oraz w niektórych jeziorach i zbiornikach zaporowych. Oprócz drobnych zwierząt planktonowych w jego pokarmie można spotkać larwy wodnych owadów.
Żyje w małych ławicach i odbywa niedalekie wędrówki za pokarmem i na tarło. W jeziorach poza okresem tarła przebywa w strefie otwartej wody, a zimuje w jego głębszych partiach. W rzekach spotykany jest bliżej brzegów.
Rozpiór dorasta do mniejszych rozmiarów niż leszcz. Maksymalnie osiąga długość 50 cm i wagę 2-3 kg. Najczęściej jednak w naszym kraju spotykane są osobniki o długości 20 – 30 cm ważące 200 – 400 gramów. Siedmioletnie rozpióry z jeziora Dąbie mają średnio 28 cm i 330 gramów wagi. Kilogramowe sztuki spotyka się w Zalewie Szczecińskim. Szybkość wzrostu rozpióra jest w ciągu całego życia podobna. Inaczej niż u leszcza, u którego czasem wzrost ulega załamaniu na skutek zmiany rodzaju zjadanego pokarmu. Rozpiór nie zmienia pokarmu, więc rośnie w tym samym tempie.
Rozpióry przystępują do tarła trochę później niż leszcze, bo na przełomie kwietnia i maja, gdy woda ma 10 – 15 st. C. Płyną wtedy grupami w górę rzeki. W sezonie jest tylko jedno tarło (jeden miot). Ikra składana jest w płytkich miejscach strefy przybrzeżnej lub na rozlewiskach. Specjalnych wymagań, co do podłoża, rozpióry nie mają. Dno może być porośnięte, piaszczyste, żwirowe, a kleista ikra może przykleić się także do kamieni lub innych zanurzonych przedmiotów. Samica składa 4000 – 25000 jaj o średnicy 1,5 mm. Ich rozwój trwa 10 – 14 dni. Wylęgłe rybki mają na głowie gruczoł przylgowy, którym przyczepiają się do roślin. Dojrzałość płciową rozpióry osiągają w wieku od 3 do 5 lat. Różnice w budowie zewnętrznej między samcami a samicami są niewielkie (dotyczą proporcji ciała), jedynie w czasie tarła łatwiej odróżnić płeć, bo u samców pojawia się wysypka perłowa.
Choć rozpiór żywi się głównie planktonem, to można go złowić także na wędkę. Zdarza się to podczas połowu leszczy. Wymiar ochronny rozpióra wynosi 25 cm, a jego mięso przypomina mięso leszcza. Rybackie połowy w Polsce wynoszą około 60 ton. Zauważono przy tym, że wielkości połowów wykazują cykliczne wahania co 7 – 8 lat.
Waldemar Borys
