Jaź żyje głównie w dolnych, nizinnych odcinkach rzek (kraina leszcza). Spotykany bywa ponadto w starorzeczach, przepływowych jeziorach, zbiornikach zaporowych, a nawet słonawych ujściach rzek i przybrzeżnych wodach morskich.
W rzekach typowe dla tego gatunku są odcinki o niewielkim prądzie wody, gdzie dno jest piaszczyste, piaszczysto-ilaste, muliste, a nawet kamieniste, ale zawsze porośnięte dużą ilością roślin. Najchętniej przebywa w pobliżu ujścia małych rzeczek, między zatopionymi drzewami oraz pod nawisami nadwodnych drzew i krzewów. W nocy wychodzi na mielizny i w podwodne, przybrzeżne zarośla na płyciznach. W jeziorach gatunek ten zajmuje partie przybrzeżne porośnięte szuwarami i oczeretami.
Dorosłe ryby tworzą niewielkie stadka, liczące od kilku do kilkunastu osobników, przebywające na większych głębokościach w pobliżu dna. Największe osobniki żyją samotnie. Stada młodzieży, liczące do kilkudziesięciu ryb, grupują się przeważnie wśród roślinności w przybrzeżnej strefie na głębokości od 1 do 2 metrów.
Jaź podejmuje wędrówki na tarło, ale ich zasięg jest niewielki. Najczęściej pokonuje dystanse od kilku do kilkudziesięciu kilometrów. Znakowany jaź pokonał w Wiśle w ciągu 19 dni 113 kilometrów. W okresie letnich powodzi jazie przemieszczają się w poszukiwaniu pokarmu na płytko zalane łąki, nawet do 2 kilometrów w głąb od głównego koryta rzeki. Jesienią i w czasie gwałtownych zmian temperatury wody chronią się do miejsc najgłębszych i zacisznych.
Jaź żyje długo. Maksymalny wiek szacowany jest na około 20 lat, jednak tak sędziwe osobniki spotyka się teraz bardzo rzadko. W Europie maksymalny wiek tego gatunku oceniany jest na 9 do 14 lat, długość na 50 do 55 centymetrów, a masa na 2 do 2,5 kilograma. Wyjątkowo rzadko łowi się jazie powyżej trzech kilogramów.
Jazie są wszystkożerne. Narybek żywi się glonami, fragmentami roślin wyższych, larwami ochotkowatych, widelnic, chruścików oraz planktonem zwierzęcym. Pokarm ryb dorosłych to glony, rośliny naczyniowe i ich nasiona, a przede wszystkim plankton zwierzęcy, skąposzczety (dżdżownice), małże, ślimaki, larwy owadów (ochotkowate, chrząszcze, jętki, ważki, chruściki) i owady dorosłe, również lądowe: koniki polne, muchy, pająki. Jaź zjada także ikrę i wylęg innych gatunków ryb, czasem też niektóre płazy, głównie kijanki i małe żabki. Duże osobniki w pewnych okresach stają się drapieżnikami. Ich ofiarami padają najczęściej ukleje, słonecznice, kozy, cierniki, a nawet jazgarze.
Jaź osiąga dojrzałość płciową między 3 i 5 rokiem życia, przy rozmiarach od 17 do 30 centymetrów długości. Ikra, kleista, żółtawo-szara, ma średnicę 1,2 do 2,3 mm.
Tarło odbywa się wczesną wiosną, zaraz po spłynięciu wód śniegowych. Najczęściej rozpoczyna się już w drugiej połowie marca lub na początku kwietnia. Jazie odbywają tarło w tym samym czasie, kiedy kwitną kaczeńce, a na olszy wykształcają się liście. Woda ma wtedy od 6 do 10 stopni.
Samo tarło trwa zazwyczaj krótko i kończy się po 2-5 dniach. Ikra składana jest głównie na podwodnej roślinności, wyjątkowo na kamieniach, żwirze, piasku i mule. Tarło odbywa się przy brzegach rzek, jezior, starorzeczy i zbiorników zaporowych. W niektórych rzekach zaobserwowano jazie trące się na zalanych wiosną łąkach w odległości do 3 kilometrów od głównego koryta. Jako pierwsze na tarliskach pojawiają się samice, a na samym początku trą się największe osobniki.
Tarło ma charakter grupowy, jednej samicy towarzyszy od 2 do 3 samców. Odbywa się wieczorem i wczesnym rankiem, przy bezwietrznej, słonecznej pogodzie. Przebieg tarła jest burzliwy. Jazie buszują w zalanych wodą trawach. Od czasu do czasu któraś z ryb przyspieszy gwałtownie sprawiając wrażenia atakującego drapieżnika. Zdarza się nawet, że chcące przypodobać się swojej wybrance samce wyskakują nad powierzchnię wody. Po złożeniu pewnej porcji ikry osobniki obu płci uspokajają się na chwilę, sprawiają wrażenie sennych lub chorych i nie reagują na bodźce otoczenia. Ikra rozsypywana jest na podłoże równomiernie w postaci pojedynczych ziaren. Najczęściej na powierzchni 1 cm kw. tarliska bywa od 1 do 2 ziaren. Duża ilość ikry wabi wielu ikrożerców – od płoci, jazgarzy i okoni po drapieżne bezkręgowce. Rozwój przebiega powoli, bo przy temperaturze wody 7 stopni larwy wylęgają się dopiero po 27-30 dniach.
Jazie są rybami wyjątkowo odpornymi na zanieczyszczenie wód. W mocno zanieczyszczonych odcinkach rzek często spotyka się tylko jazie, kiełbie i cierniki.
W ostatnich latach w wielu rzekach Europy liczebność i połowy jazia drastycznie się zmniejszyły. Spowodowane zostało to głównie regulacją oraz wyławianiem niedojrzałych płciowo osobników.
(AW)
