W rzekach, w których wiosenny przybór utrzymuje się dłużej, jazie składają ikrę na zalanych łąkach. Wpływają na płycizny…
Wiosną jazie zachowują się inaczej niż zwykle. Łatwiej je złowić, bo intensywnie żerują, a przy tym są mniej płochliwe. Jedno i drugie ma związek z odbywanym najczęściej w kwietniu tarłem.
Jazie żerują już wtedy, gdy woda ma zaledwie kilka stopni C. W takich warunkach mniejsza jest ilość pokarmu i jego różnorodność. Mimo to jaź, jak i w pozostałych porach roku, pozostaje rybą wszystkożerną. Zjada bowiem zarówno rośliny (glony i rośliny wyższe), jak i zwierzęta bezkręgowe (głównie związane z dnem). Wśród nich przeważają ślimaki i drobne małże (groszkówki, kulkówki i małe szczeżuje). Następne miejsce zajmują skąposzczety (dżdżownice i pijawki), później larwy i formy dorosłe owadów (głównie ochotki, chruściki, jętki i chrząszcze). Odżywia się również martwą materią organiczną (detrytus) oraz ikrą i narybkiem innych gatunków ryb, gdy się pojawią. Jazie żerują w dzień, ale też w nocy. W czasie samego tarła jazie prawie nie pobierają pokarmu. Składa się on wtedy prawie wyłącznie z roślin.
Tarło zaczynają najczęściej z początkiem kwietnia, gdy temperatura wody osiągnie około 6 st. C. Ikrę składają na różnym podłożu. Mogą to być rośliny (także zeszłoroczne), gałęzie, kamienie, żwir, piasek, a nawet muł. Osłonki jaj są kleiste, oblepia je więc wodna zawiesina, odcinając dopływ tlenu. Tymczasem ikra jazi jest na niedotlenienie szczególnie wrażliwa. Dlatego tak ważny jest dla nich wybór miejsca na tarło.
W rzekach, w których wiosenny przybór utrzymuje się dłużej, jazie składają ikrę na zalanych łąkach. Wpływają na płycizny, czasami nawet bardzo daleko od głównego koryta. Gdy jednak woda opadnie, ikra może zostać odsłonięta. Z tego powodu miejsca na tarło częściej szukają w małych dopływach, gdzie poziom wody zmienia się niewiele, a woda oczyszcza się szybciej niż w rzece głównej. Mogą wędrować z prędkością dochodzącą do 10 km na dobę i pokonywać odległość sięgającą 80 km. Na ogół jednak nie płyną ani tak szybko, ani tak daleko. Zasięg wędrówki zależy od wielkości dopływu. W małych strumieniach o szerokości do 5 metrów jazie poprzestają na pokonaniu pierwszych kilkuset metrów od ujścia. W większych rzekach płyną dalej, przy czym po drodze część z nich się zatrzymuje. Największa liczba jazi trze się nie dalej niż kilka kilometrów od ujścia. Co ciekawe, najprawdopodobniej płyną w te same miejsca, w których tarły się wcześniej.
Tarliska znajdują się najczęściej na głębokości od pół do dwóch metrów. Jako pierwsze pojawiają się osobniki największe. Jazie mogą tworzyć duże grupy, ale częściej przystępują do tarła w stadkach liczących 20 – 30 ryb. Obie płcie są wówczas trochę jaskrawiej ubarwione, zwłaszcza płetwy stają się bardziej czerwone. Samce od samic odróżnić można po białawej wysypce perłowej, którą mają na górnej stronie głowy i bokach ciała. Składanie ikry odbywa się wieczorem i wczesnym rankiem i ma burzliwy charakter. Rozpoznać tarło można również po tym, że spłoszone ryby odpływają na chwilę na głębszą wodę i zaraz wracają. Czas trwania tarła zależy od temperatury. Podczas chłodnej wiosny może się przeciągnąć nawet do 3 – 4 tygodni. Gdy jest ciepło, trwa krótko i ma charakter masowy. Wszystkie ryby trą się w ciągu tygodnia. W sezonie jest tylko jedno tarło. Samica składa od 40 do 100 tys. ziaren żółtawoszarej ikry. Jest ona na podłożu rzadko i równomiernie rozsypywana. Dzięki temu mniej zagrażają jej drapieżniki. Mimo to przeżywalność ikry jest mała i wynosi jedynie od 1 do 15%. Po tarle dorosłe ryby przebywają na tarliskach jeszcze przez tydzień lub dwa, potem spływają do swoich stałych stanowisk w rzekach. Duże grupy rozpadają się wówczas na małe stadka, a osobniki najstarsze i największe zaczynają prowadzić samotny tryb życia.
Rozwój ikry trwa z powodu niskich temperatur długo (20 – 30 dni) i dlatego wylęg jest już zaawansowany w rozwoju. Ma on przeciętnie długość 7 mm. Nie boi się światła i po pochłonięciu części woreczka żółtkowego zaczyna pływać i poszukiwać pokarmu. Zjada głównie detrytus i małe larwy ochotkowatych. Rośnie bardzo szybko. Po pierwszym sezonie ma długość 6 – 10 cm. Później szybkość wzrostu maleje, ale w dalszym ciągu jest duża. Mając 5 lat waży około 300 g i ma przeciętnie 22 cm długości. Wagę kilograma osiąga w wieku 9 – 11 lat. Samce rosną szybciej, co jest raczej zjawiskiem rzadkim wśród rodzimych ryb. Jazie żyją do 16 – 18 lat, ale tak wiekowych ryb prawie się nie spotyka. Najczęściej łowione duże jazie mają 13 – 15 lat i ważą 1,5 – 2 kg.
Jazie, które weszły do małych rzek, są mniej płochliwe, bo przed tarłem i po nim muszą intensywnie szukać pokarmu. Najważniejszą jednak przyczyną jest to, że jazie w niewielkich rzekach są nienaturalnie „zagęszczone”. Normalnie, czyli w okresie przebywania w dużej rzece, jazie tworzą grupki liczące od kilku do kilkunastu osobników. W takiej grupce każda ryba bacznie obserwuje i otoczenie, i sąsiada. Jaź ucieka nie tylko wtedy, kiedy sam odkryje coś podejrzanego, ale także wtedy, kiedy zobaczy, że wystraszył się jego sąsiad. W ten sposób ryby w stadzie są podwójnie zabezpieczone – uciekną przed niebezpieczeństwem nawet wtedy, kiedy same go nie wypatrzą.
W dużym stadzie nie jest to możliwe. Gdyby stłoczone jazie reagowały na niepokój każdej ryby, to w ogóle nie mogłyby żerować. Dlatego w tłoku jazie nie zwracają uwagi na sąsiadów. Reagują tylko na niebezpieczeństwo, które same dostrzegą. Szansę na wykrycie siedzącego przy brzegu wędkarza ma tylko kilka ryb ze stada, pozostałe spokojnie żerują.
Podczas oczekiwania na odpowiednie do tarła warunki jazie bardzo dobrze żerują. Stado jazi w ciągu kilku dni ogołaca rzekę z pokarmu i ryby zaczynają głodować. Instynkt zdobywania pokarmu przeważa wtedy nad strachem. To kolejna przyczyna mniejszej płochliwości. Dlatego nawet głośno zachowujący się wędkarz spłoszy jazie najwyżej na krótką chwilę.
Waldemar Borys
