Certa jest jedyną naszą rodzimą rybą karpiowatą, która żyje w słonych wodach nadmorskich zalewów i która, jak trocie i łososie, na tarło wędruje w górę rzek.
Certa występuje w zlewniach Bałtyku, Morza Czarnego i Kaspijskiego. W Polsce spotyka się ją w dorzeczu Odry i Wisły, w rzekach Pomorza Zachodniego, a także w zalewach Szczecińskim i Wiślanym.
W Odrze występuje od ujścia do zapory w Wałach Śląskich. Jej najwyżej położone tarliska w tym dorzeczu znajdują się w dolnych biegach Bobru i Baryczy. W Wiśle występowała kiedyś populacja certy, która z Zalewu Wiślanego wędrowała na tarło aż do jej górnych dopływów. Trasa tej wędrówki została znacznie skrócona po wybudowaniu zapory we Włocławku. Podzieliło to stada wiślanych cert na dwie grupy. Pierwsza z nich nadal odbywa wędrówki tarłowe z morza w górę Wisły, ale tylko do zapory we Włocławku. Druga, odcięta przez zaporę od morza, podzieliła się na kilka mniejszych stad. Występują one w zalewie we Włocławku, Sanie, Wisłoku i Dunajcu. Populacja z Sanu, jako jedyna, wędruje na tarło w dół, do Wisły. Włocławskie certy udają się w przeciwnym kierunku, do jej górnych dopływów. Jeszcze w latach siedemdziesiątych wiślańskie certy wędrowały na tarło do Narwi i Bugu. Obecnie już się tych wędrówek nie zauważa.
W wodach stojących certy występują rzadko. Bardzo niewielkie ich ilości stwierdzono w zbiornikach Żywieckim, Rożnowskim i Dobczyckim. Jedynym zbiornikiem, gdzie certa występuje stosunkowo licznie, jest zalew we Włocławku.
Podczas życia w morzu certy przebywają blisko brzegów, w wysłodzonych wodach zatokowych. W poszukiwaniu pokarmu penetrują dno. Wędrując w górę rzek docierają, o ile nie trafią na przeszkody, do krainy brzany, a nawet lipienia. Ciepłe miesiące spędzają w miejscach o dnie kamienisto-żwirowym. W chłodnych porach roku zbierają się w miejscach głębszych, z dużą ilością mułu, w którym znajdują pokarm. Wędrówkę tarłową, w górę rzek, rozpoczyna w środku zimy. W przypadku Odry, dociera do jednego z jej dopływów, Baryczy, w kwietniu. W podobnym tempie przemieszcza się w Wiśle, ale tu dociera jedynie do zapory we Włocławku.
Certa ma ciało wydłużone i mocno bocznie ścieśnione. Jej głowa jest zakończona charakterystycznym mięsistym, stożkowatym “nosem”. Otwór gębowy, typowo dolny, jest otoczony mięsistymi wargami. Cechą najbardziej dla certy charakterystyczną jest występujący poniżej grzbietu wąski pas ciała niepokryty łuskami. Krawędź brzucha też jest pozbawiona łusek i ściśnięta w wyraźny kil. Płetwa ogonowa jest mocno wcięta. Jej dolny płat może być trochę większy i masywniej zbudowany. Płetwa odbytowa jest stosunkowo długa, a jej początek znajduje się pod zakończeniem płetwy grzbietowej. U osobników z rozmaitych populacji usytuowanie pozostałych płetw może się nieco różnić.
Grzbiet, głowa i pysk certy są szaroniebieskie lub niebieskozielone, boki jaśniejsze, brzuch biały ze srebrzystym połyskiem. Płetwa grzbietowa i ogonowa są ciemnoszare, pozostałe płetwy jasnożółte. Barwy te mogą się zmieniać w zależności od środowiska. Ich zmiana następuje również w okresie godowym. Samce są wtedy bardzo intensywnie wybarwione. Ich grzbiet staje się czarny, boki nieco jaśniejsze, a brzuch może być nawet pomarańczowy. Samice są jaśniejsze i jakby blade. U obydwu płci występuje wówczas wysypka tarłowa.
Warunki, jakie musi spełniać tarlisko, są następujące: dość wartki prąd, podłoże pokryte otoczakami i grubym żwirem, woda zasobna w tlen, głębokość od 20 do 80 cm. Tarło rozpoczyna się zwykle w połowie maja, gdy woda uzyska temperaturę około 18 stopni. Kończy w czerwcu, czasami na początku lipca. Przystępują do niego osobniki co najmniej 7-letnie, tylko w górskich dopływach Wisły młodsze, w wieku 4 lat. W komplecie tarlaków występuje zazwyczaj jedna samica i od dwóch do pięciu samców. Samce przybywają na tarlisko jako pierwsze i tu oczekują samic. Po odbyciu tarła certy spływają do morza. Te, które są od niego odcięte, wracają do miejsc, z których wyruszyły.
Po 14 dniach od wyklucia młode certy zaczynają się odżywiać pokarmem zewnętrznym. Najpierw jest to plankton roślinny, później stopniowo także zwierzęcy. Ryby 6-centymetrowe żywią się już larwami owadów. Później, gdy spłyną do morza, ich pokarmem będą drobne bezkręgowce denne. Najstarsze ryby zjadają głównie małże, nie gardzą jednak ikrą innych gatunków ryb, na przykład stynki. W jeziorach głównym pokarmem certy są również organizmy denne.
Certy nie są duże. W sprzyjających warunkach, gdy mają dostatek pokarmu, mogą osiągać 45 cm długości i wagę 1 kg. Dożywają wieku 15 lat.
Jeszcze kilkanaście lat temu certa miała największy udział w połowach ryb słodkowodnych, wynosił on około 40 proc. W latach pięćdziesiątych w samej Wiśle łowiono jej 200 ton rocznie. Zabudowa hydrotechniczna rzek spowodowała, że ilość cert drastycznie się zmniejszyła. Dlatego ich rozród naturalny jest wspomagany sztucznym tarłem, a ryby zgromadzone przy zaporach są odławiane i przenoszone wyżej. Mimo tych zabiegów populacja certy w Polsce stale maleje. Na Ukrainie i Białorusi jest podobnie, bo wiele cert do tamtejszych rzek docierało właśnie przez Wisłę i Bug.
kw
